In zijn oratie van 15 oktober 2015 beschrijft de Groningse Professor dr. F.A. Hindriks de participatieparadox. Het komt erop neer dat je burgers oproept tot participeren in de samenleving maar dat niet alle burgers in staat zijn om aan die oproep te voldoen. Vervolgens worden de niet participerende burgers bestempeld als lui en niet betrokken. Je kunt deze paradox doortrekken naar de initiatieven van de overheid om burgers ‘meer te betrekken bij het beleid’. De burger die goed beschouwd de opdrachtgever is van de overheid wordt door diezelfde overheid gevraagd om mee te denken. Volgens ex-ombudsman Brenninkmeijer, heeft de burger last van een in jaren opgebouwd wantrouwen tegen veel van de traditionele vormen van participatie: we zijn participatiemoe. Het is de burger niet te doen om meedenken maar om het heroveren van het eigenaarschap over wat er in de gemeente gebeurt. Niet meebeslissen maar weer op de stoel van de opdrachtgever zitten. Wanneer je als overheid het initiatief neemt tot democratische vernieuwing trap je in de valkuil en blijf je eigenaar van zowel proces als resultaat. En dat is zonde want zoals ‘Code Oranje’ zegt zijn er al voldoende initiatieven van burgers zelf die ten volle bereid zijn om met de overheid samen te werken.
Ook in de oproep van de gisteren van ‘Code Oranje’ kom je de paradox tegen. Zo wordt gesproken over het ‘zeggenschap geven van burgers’ en ligt het initiatief voor vernieuwing bij een ‘aantal gemeenten’. Dat lijkt een kwestie van taal maar uit recente ervaringen blijkt dat gemeentes moeilijk tot zaken komen met initiatieven van burgers die vernieuwing van de democratie tot doel hebben. In een onderzoek naar G1000 bijeenkomsten onder leiding van Job Cohen blijkt dat gemeenteraden maar slecht uit de voeten kunnen met dergelijke initiatieven. Anderzijds lukt het veel gemeentes maar niet om de burger intensiever te betrekken bij vernieuwingsinitiatieven. Gevolg is dat burgers en gemeenten afzonderlijk hun eigen democratische vernieuwingsfeestjes gaan organiseren en de democratie geen steek verder komt.
De uitweg uit de participatieparadox is om het initiatief in elk geval bij de burger te laten. Dat is mogelijk want er zijn er genoeg. Zo vinden zaterdag 29 oktober en zaterdag 5 november door burgers georganiseerde G1000bijeenkomsten plaats in Coevorden en Leeuwarden. Het laatste betreft ‘De Friese Dorpentop’ waar bewoners uit 24 gemeenten bijeenkomen om over de toekomst van het Friese dorp te praten.
Samenwerking moet wel op basis van een gelijkwaardig partnerschap tussen burgerinitiatief en gemeente plaatsvinden. Dat kan op verschillende manieren, van meedenken tot meedoen of meebetalen. Die bereidheid is er op veel gemeentehuizen en vooral bij burgemeesters. Gemeenteraadsleden worstelen vaak nog met hoe ze zich ten opzichte van de burgertoppen moeten verhouden. Sommigen doen enthousiast mee, anderen vinden het verspilling van geld en energie en voelen zich miskent in hun rol van volksvertegenwoordiger als de burger ‘het voor het zeggen krijgt’.
Een mooi voorbeeld van goede samenwerking is de Amersfoortse Groenvisie. Naar aanleiding van de G1000Amersfoort in 2014 is een groep burgers, ambtenaren en raadsleden bij elkaar gaan zitten en heeft met mandaat van de Gemeenteraad en veel input van bewoners een groenvisie opgesteld voor de stad. Daar is sprake geweest van gedeeld eigenaarschap in zowel proces als resultaat. Op 11 oktober jongstleden is deze groenvisie door de gemeenteraad vastgesteld. Zo is een initiatief van burgers omgezet in beleid dat door de raad is vastgesteld. Hoe mooi wil je het hebben!
Advies aan de enthousiaste initiatiefnemers van Code Oranje is: Ga vooral in zee met initiatieven van burgers, werk samen en doe mee aan de beweging die in veel gemeenten al gaande is, maar ga niet vanuit het gemeentehuis knutselen aan de democratie. Dan trap je in de participatieparadox en help je de noodzakelijke vernieuwing niet verder.